داستانی از اسپانیای اسلامی (۱)
اسپانیا کشوری است که هشتصد سال تاریخ شکوفایی علمی و فرهنگی مسلمانان را در خود ذخیره ساخته است. چرا این تمدن را دروازه علم نامیده‌اند و ویژگی‌های آن چه بود؟
مقدمه: ۸۰۰ سال اسپانيای اسلامی
همان‌طور که می‌دانيد، اسلام نسبت به تقويم ميلادی درحدود سال610 به ظهور رسيده و از آن پس هم با پيام زندگی‌بخش خود، با سرعتی بالا در جهان اطراف گسترش يافته است. هجرت پيامبر اکرم به مدينه يا آغاز تاريخ هجری معادل ۶۲۲ميلادی است. مسلمانان در سال ۹۸ه / ۷۱۶م اسپانيا را گشودند . مسلمانان تمام شبه‌جزيره ايبری را به جز نوار باريکی در شمال آن فتح کرده و به ناربن در خاک فرانسه امروزی رسيدند (شکل1) و تا ۱۴۹۲ م در اسپانيا قدرت سياسی داشتند.
شکوفايي اسپانيای اسلامی
اسپانيا در دوره اسلامی به دورانی از شکوفايي علمی و فرهنگی رسيد که در جغرافيای مجاورش، يعنی اروپای مسيحی کاملاً ناشناخته بود و اروپای آن زمان با حسادت به آن می‌نگريست. مشخصه ويژه اسپانيای اين دوران رونق علمی و معنوی توأم با رونق مادی است. شهرهای اسپانيا در اين دوره چنين توصيف شده است:
“در زمانی که لندن يک دهکده کوچک از کلبه‌های گلی بود که حتی يک چراغ خيابانی در خود نداشت[۲] در قُرطُبه (Cordoba، به شکل 1 مراجعه فرماييد،) با حدود نيم ميليون نفر جمعيت، ۱۱۳۰۰۰خانه و ۷۰۰مسجد و ۳۰۰ حمام عمومی، در کل شهر و بيست و يک حومه آن وجود داشت. خيابان‌ها سنگفرش شده و شب‌ها روشن بودند[۳]. خانه‌ها بالکن‌های مرمری داشتند. اين خانه‌ها را باغ‌های ميوه يا باغ‌های گل در بر می‌گرفت که فواره داشتند[۲]. کاغذ، ماده‌ای که هنوز غرب آن را نمی‌شناخت، همه جا بود، کتاب‌فروشی‌ها و بيش از هفتاد کتابخانه در شهر وجود داشت…. در کتابخانه بزرگ قرطبه، بيش از ششصد هزار نسخه کتاب وجود داشت.”[۳].
در کتابخانه‌های طليطله (Toledo) نسخه‌های (تکثير شده به وسيله دست‌نويسی) از ساير حکمای جهان اسلام نگهداری می‌شد و به عنوان مثال دستورات غذايي رازی برای معده‌های ضعيف در يک کتاب آشپزی قديمی از اسپانيای اسلامی ديده می‌شود[۴]. در عرصه علمی ايرانيان با دانشمندان متعدد پيشتاز بودند.
جهانگردان اروپايي که (مثلاً در سالهای ۷۰۰م. تا ۱۲۰۰م.) به شهرهای اسلامی سفر می‌کردند، چيزهايي می‌‌ديدند که با شهرهای خودشان بسيار تفاوت داشت. در شهرهای مسلمانان، بيمارستان، باغ‌های گل به عنوان گردشگاه‌های عمومی و مراکزی برای نگهداری ايتام و معلولين، وجود داشته است و هيچ يک از آن‌ها در شهرهای اروپاييان به جز اسپانيا وجود نداشت[۵]. اصولاً ايجاد باغ گل، که پديده‌ای متفاوت با مزرعه کشاورزی بود، از جهان اسلام به اروپا رفت[۵]. از آن‌جا که مسلمانان جستجوی علم را واجب می‌دانستند، بهترين علوم و شيوه‌ها را از هر ملتی عمومی کردند و توسعه دادند. از آن جمله تأسيس بيمارستان، از ايرانيان آموخته شد و همين نام فارسی “بيمارستان” در عربی رايج بود، تا جايي که در کتاب‌ها به عناوينی مانند “تاريخ البيمارستانات” برمی‌خوريم.
“بيشتر مسلمانانی که در شهرهای بزرگ می‌زيستند، دارای کتابخانه‌های خصوصی و لباس‌های نظيف بوده و دستمال کوچکی برای پاک کردن دست و صورت به همراه داشتند…. هنگام فراغت در باغ‌های عمومی کنار شهر به گشت و گذار می‌پرداختند و خيابان‌ها را به گونه‌ای می‌ساختند که در دو طرف آن آب در جريان بوده است… در همين هنگام اروپا به همان حالت بدوی باقی مانده و حتی اشراف و بزرگان لباس زير و دستمال جيب را نمی‌‌شناختند و حصيری که کف اتاق‌ها می‌انداختند روزبه‌روز به واسطه رفت و آمد خودشان و سگ‌هايشان کثيف‌تر می‌شد. وضع زندگی سِرف‌ها (غلامان زارع وابسته به زمين که با زمين خريد و فروش می‌شدند و حدود نه دهم ملت را تشکيل می‌دادند) بسيار دلخراش بوده است…”[۵].
انتقال علمی و فرهنگی از جهان اسلام به اروپا
در سال‌هاي مورد بحث، در اروپا قرون وسطي حاکم بود. روش اداره جامعه در اروپا و پرهيز حاکميت کليسا از فضاي باز فکري و عقلاني، جامعه را در بي‌خبري و بي‌سوادي نگه مي‌داشت و حاصل نظام زمين‌داري حاکم بر اروپا، فقر و گرسنگي بخش عمده‌اي از مردم بود. حاکميت کليسا با استفاده از همين گرسنگي، در سال ۱۰۹۱ میلادی مردم را براي جنگ و تسخير سرزمين‌هاي اسلامي تشويق کرد. گروه بزرگي از رعاياي گرسنه و شواليه‌هاي جنگ‌جو به سمت سرزمين‌هاي اسلامي سرازير شدند و با استفاده از رخوت و تفرقه‌اي که در آن زمان ميان حاکمين سرزمين‌هاي اسلامي وجود داشت، بيت‌المقدس را به تصرف خود درآوردند. جنگ‌هاي صليبي تا 9 جنگ ادامه يافت و صليبيان سرزمين‌هاي به‌دست آمده را از دست دادند[۱]. با اين حال آمدن آنان به سرزمين‌هاي اسلامي و مشاهده بناهاي بزرگ، فنون و مهارت‌هاي پيشرفته و شهرهاي آباد و گسترده، درب‌هاي دنياي جديدي را به روي آنان باز کرد. فرش ايراني، باغ‌داري و باغ گل (تفريحي و نه کشاورزي: garden)، صابون و شامپو، قهوه، کاغذ، ساعت‌هاي مکانيکي آبي و وزنه‌اي، پمپ‌ها و شيرهاي آب و….، آسياي بادي، ابزار جراحي، شيوه غذايي “سه وعده در روز”، شطرنج جديد، فرايندهاي آزمايشگاهي در شيمي و… همه از جهان اسلام به اروپا رفت و جاي خود را در زندگي آنان يافت[۶]. بسياري از کتب و آثار علمي و مهندسي ترجمه مي‌شد و در اختيار اذهان تشنه در اروپا قرار مي‌گرفت. فنون نوين کشتي‌سازي و ساخت ابزار توسط کساني که به کشورهاي اسلامي سفر مي‌کردند آموخته مي‌شد. همين دانش بود که رشد آن از زماني به بعد در دست اروپاييان ادامه يافت و نهايتاً به انقلاب صنعتي قرن هجدهم ميلادي در انگلستان متصل شد. اولين دستاوردهاي انقلاب صنعتي در انگلستان اساساً در امتداد اختراعات پيشين در تمدن اسلامی بود و بر پايه عناصر قبلي بنا شد.
گوستاو لوبون، مورخ، می‌نويسد:
“اخلاق مسلمين صدر اسلام، نسبت به ساير اقوام دنيا برتری داشته است. آن‌ها در مروت و انصاف، اعتدال و نيکی، مهربانی نسبت به اقوام مغلوبه، استواری در عهد و پيمان، سلوک و رفتار جوانمردانه، در تمام اين خصايل ممتاز و نسبت به ساير اقوام خصوصاً اقوام اروپا در زمان جنگ صليبی، حقيقتاً روح اخلاقی آن‌ها حيرت‌انگيز بوده است… و اگر ما ديانت را در اخلاق به آن اندازه که عموم تصور می‌کنند مؤثر بدانيم، پس بايد قائل شويم که تعليمات اخلاقی قرآن به مراتب بالاتر از تعليمات اخلاقی انجيل بوده است، زيرا مسلمين در نيکوکاری از نصارا فرسنگ‌ها جلو بوده‌اند…. اسلاف ما به وسيله معاشرت و مراودت با اعراب (مسلمانان) اطوار بربريت خود را به تدريج ترک گفته‌اند، و اخلاق جوانمردانه و وظايف اخلاقی مانند مهربانی و عاطفه به زنان و شفقت به بچه‌ها و پيران و پای‌بندی به عهد و امثال آن تماماً چيزهايي است که از مسلمين آموختند.”[۵].
مسلمانان نسبت به اهل ساير اديان با وسعت نظر و مدارا برخورد می‌کردند. دوران اسلامی اسپانيا در خود اروپا نمونه مثال‌زدنی همزيستی دينی است. اما چنان که در قسمت بعد با هم خواهيم ديد، در اثر تفرقه مسلمانان (که از سال ۱۰۳۱م. در اسپانيا شدت گرفت) در حوالی سالهای۶۰۹ه / ۱۲۱۲م تا ۶۴۶ ه / ۱۲۴۸م مسيحيان بر بيشتر سرزمين‌های اسپانيا مسلط شدند، و با فروخفتن تمدن اسلامی در اسپانيا، تسامح و مدارای دينی نيز از اسپانيا رخت بربست.
چطور شد تمدنی چنين پويا و شکوفا، مغلوب دشمنان خود واقع شد؟
اين امر داستانی عبرت آموز دارد که در شماره بعد به آن می‌پردازيم.
مراجع
- ژوزف بورلو، تمدن اسلامی، ترجمه اسدا… علوی، مشهد: بنياد پژوهشهای اسلامی، 13862.
- Reader’s Digest; The Last Two Million Years, New York: The Reader’s Digest Association, 1973,p. 622.
- Burke, J., The Day the Universe Changed, 1985, pp. 38,122.
- http://www.daviddfriedman.com/Medieval/Cookbooks/Andalusian/andalusian8.htm
- زينالعابدين قربانی، تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران، نشر سايه، 1385، صفحات 335 تا 338.
- Paul Vallely, How Islamic Inventors Changed the World, Independent, The (London), Mar 11, 2006.
- www.history-science-technology.com
[1] ايران پيش از اين و در حدود ۲۲ ه. / ۶۴۲ م. به روی اسلام گشوده شده بود.
